Narzędzia i strategie pasożytnicze – oraz ich bliskość z neoliberalizmem jako szansa i zagrożenie
Kiedy stykamy się z pojęciem pasożyta, pierwszym skojarzeniem może być obrzydliwy obraz – kleszcza, robaka albo ktoś, kto żyje na cudzy rachunek. Jednak przy bliższym przyjrzeniu się znajdujemy wiele nieoczekiwanych, interesujących aspektów, mogących skłonić nas do postrzegania pasożyta jako wielowymiarowej figury społecznej, której celem jest wprowadzenie irytacji. W tym artykule pragnę przybliżyć praktykę artystyczną opartą właśnie na tej perspektywie pasożytniczości.
[GENEALOGIA]
Zanim przejdę do praktycznych wniosków i spostrzeżeń z ostatnich kilku lat, chcę skupić się na kilku aspektach genealogii pasożyta. W przeciwieństwie do zoologicznego rozumienia pasożytnictwa, jakie dominuje w czasach nowoczesnych – obejmującego obrazy i doświadczenia związane z pasożytami (kleszcze, robaki, wszy) – pojęcie „pasożyt” pochodzi z czasów starożytnych, kiedy to było pojęciem o pewnym prestiżu. Jego korzenie tkwią w starożytnej Grecji, gdzie παράσιτος (Parásitos) oznaczał „współbiesiadnika” lub „tego, kto spożywa obok kogoś”. W starożytnej Grecji Parasitos był sługą boga, który razem z kapłanem spożywał posiłek z bóstwem i znajdował się „para” (blisko) „sitos” (świętego ziarna, pokarmu bóstwa). Rola ta oznaczała wybranego czasowo zarządcę, który inicjował i koordynował projekty społeczne świątyni. Żył z niewielkiej części ziarna, które musiał zbierać dla bóstwa, i nie był częścią gospodarki samowystarczalności. Później pojęcie pasożyta pojawiło się w Rzymie jako rola w teatrze, wprowadzającą niespodziewane zmiany akcji. Następnie termin ten zniknął aż do renesansu, a w czasach nazistowskich był nadużywany, odwołując się do jego biologicznego i zoologicznego znaczenia. Termin „pasożyt” został odzyskany dopiero w latach 70. i 80. w teorii poststrukturalistycznej i sztuce, szczególnie przez Jacques’a Derridę i Michela Serresa, którzy opisali pasożyta jako disruptora i irytujący element integralny dla społeczeństwa. Ten nowy dyskurs jest częścią podejść kontrhegemonicznych, które starają się zakwestionować paradygmat kapitalistyczny.
Teraz skupię się na pasożycie głównie z praktycznego punktu widzenia, jako figurze, która może posłużyć za przewodnik, narrację i praktyczne narzędzie dla praktyki artystycznej, która pozostaje subwersywna w czasach ciągłej neoliberalnej aproprjacji. Te wnioski i odkrycia na temat pasożyta wywodzą się z mojej własnej praktyki artystyczno-aktywistycznej oraz obserwacji innych praktyków. Przez wiele lat figura pasożyta dostarczała mi praktycznej perspektywy i mapy drogowej w mojej praktyce artystycznej.
[Sztuka Pasożyta]
W oparciu o powyższe, Sztuka Pasożyta jest dla mnie próbą zbudowania takiej praktyki artystycznej, której fundamentem jest nowy grunt – w którym głównym odbiorcą nie jest świat sztuki, lecz zwyczajne, codzienne życie społeczeństwa. Jest to praktyka, która ingeruje, angażuje i wykorzystuje własną ko-opcję. Sztuka Pasożyta podważa istniejące systemy w ich sposobie reprodukcji, nie przez ukazywanie utopii czy budowanie rozwiązań problemów systemowych, lecz poprzez równoczesne zakłócanie rutyn ustanowionego porządku oraz tworzenie nisz dla praktyk kontrhegemonicznych – praktyk, które niekoniecznie są definiowane i nazywane przez świat kultury.
Termin „Sztuka Pasożyta” wybrałem, odnosząc się do różnych doświadczeń praktycznych i podstaw teoretycznych. Przede wszystkim odwołuje się on do francuskiego filozofa Michela Serresa, który w swojej książce „Pasożyt” z 1982 roku zdefiniował pasożyta jako zjawisko społeczne i opracował teorię komunikacji, opartą na informacji i irytacji. Z irytacją jako rdzeniem, Sztuka Pasożyta odnosi się także do Chantal Mouffe i Olivera Marcharta, którzy uznają tworzenie konfliktu i kontrhegemonicznych metod w praktyce artystycznej. Marchart definiuje moment estetyczny jako sposób, w jaki dzieło sztuki tworzy konflikt (wcześniej określany jako irytacja), odwołując się przy tym do koncepcji agonizmu politycznego Mouffe, która buduje na jej koncepcji hegemonii. W kolejnej części przedstawię pięć taktyk i strategii, które charakteryzują Sztukę Pasożyta, by następnie zbudować most do potencjału sztuki pasożytniczej w czasach neoliberalnej aproprjacji, łącząc te idee z myślami Serresa, Marcharta i Mouffe.
[Taktyki i Strategie]
Zdefiniowałem pięć taktyk i strategii charakteryzujących Sztukę Pasożyta. Moje rozumienie tych działań opiera się na pojęciu taktyk Michela de Certeau, które zakłócają struktury władzy, a także na rozwinięciu „taktycznych strategii” przez Maríę Lugones – polegających na przejmowaniu przestrzeni strategicznych władzy do wykonywania oporu taktycznego.
Pierwsza taktyka, „jedzenie z kimś” (z niem. bei jemanden essen), oznacza subtelne korzystanie z zasobów systemu-gospodarza przez artystę. „Kamuflaż” pozwala pasożytowi działać w obecności gospodarza, niepostrzeżenie się do niego dostosowując, by wdrożyć własną interwencję. Przy taktyce „opuszczenia środowiska” artyści porzucają znajome estetyki, języki i przestrzenie sztuki, by zaskoczyć nieprzygotowaną publiczność. „Przechwycenie” polega na infiltracji systemów – narażając się na demaskację, ale potencjalnie zmuszając do asymilacji pasożytniczych idei. Wspólnie te taktyki stanowią szeroki wachlarz interwencji, z unikalnym potencjałem kształtowania istniejących dynamik władzy.
Pasożyt działa równolegle do systemów, które zakłóca, funkcjonując jako zjawisko „na granicach” i tworząc coś, co można nazwać „irytacją.” To celowe zakłócenie odbiega od konwencjonalnych norm komunikacyjnych, koncentrując się na porządku systemowym, który przerywa. Poprzez skryte zajmowanie nisz na obrzeżach systemu pasożyt wywołuje irytację i jednocześnie wytycza samą granicę. Istniejąc na granicy między wnętrzem a zewnętrzem, pasożyt uwidacznia tę linię, zacierając przy tym podziały między systemem a własnym środowiskiem życia.
Pasożyt jednocześnie tworzy mosty i łamie dialektykę porządków hegemonicznych. Żyje z i dla swojego gospodarza. Potwierdza i niszczy. Ta paradoksalna sytuacja stanowi punkt wyjścia do mojego projektu badawczego.
Sztuka Pasożyta porzuca niekończący się spór między tradycyjną koncepcją autonomii sztuki a dążeniem do praktyki emancypacyjnej poprzez zaangażowanie społeczne i polityczne. Wydaje się oczywiste, że wartość artystyczna, która kiedyś była określana przez decyzje formalne i estetyczne artysty, jest obecnie coraz częściej definiowana przez jej wartość społeczną, wynikającą z decyzji politycznych i ideologicznych. To właśnie z tego powodu moim celem w badaniu Sztuki Pasożyta jest znalezienie zrozumienia dla Estetyki Pasożyta, która nie faworyzuje żadnej z tych pozycji estetycznych i filozoficznych. Zamiast tego estetyka pasożytnicza traktuje te kategorie jako materiał do pracy.
[Neoliberalna Apropriacja]
Kapitalizm finansowy, deregulowany kapitalizm, a nawet Akceleracjonizm, to koncepcje, które koncentrują się na przyspieszeniu, innowacyjności i nieustannej reinwencji. Nancy Fraser wspomina o niebezpiecznym połączeniu praktyk emancypacyjnych z neoliberalizmem – związku, w którym deregulacja i nierówność są nie tylko wspierane, ale wręcz legitymizowane jako formy emancypacji. Czy możliwe jest, że strategie neoliberalne inkorporują praktyki pasożytnicze, wzmacniając ostatecznie dominujący system i przyspieszając jego rozwój?
Jak opisano wcześniej, irytacja prowadzi do adaptacji i zmian – czyli innowacji. W logice neoliberalnej nadwyżka powstaje poprzez reinwencję przeszłości, a to właśnie ten proces pozwala przedsiębiorstwu zyskać przewagę konkurencyjną nad innymi graczami na rynku. Jak zatem pasożyt mógłby ostatecznie uwolnić się od neoliberalnej pułapki appropriacji?
Bez względu na wszelką aproprjację pozostaje moment zakłócenia, który w pierwszej kolejności nie zawiera niczego produktywnego. Według Michela Serresa pasożyt jest i pozostaje „ostatnim ogniwem w łańcuchu,” a zatem, po każdej aproprjacji innowacji (parazytującego działania), na końcu kolejki pojawia się kolejny pasożyt, by przyczepić się do nowego systemu.
Koncepcja pasożyta wymyka się zatem appropriacji, ponieważ jest rozumiana w relacji. Pasożyt nie jest przedmiotem ani aktorem, ale opisuje sposób, w jaki aktorzy w systemie czy sieci odnoszą się do siebie nawzajem. Dlatego też, nawet jeśli pasożyt zostanie przywłaszczony, czyli stanie się częścią systemu lub mainstreamu, przywłaszczony zostaje jedynie desygnat, czyli sam obiekt, a nie stan pasożyta jako taki (czyli sygnifikant).
Na przykład: w momencie, gdy dmuchane śpiwory projektu paraSITE Michaela Rakowitza, ogrzewane powietrzem z kratek wentylacyjnych, przestają pełnić funkcję zapewniającą ciepło dla osób bezdomnych, a stają się elementem wystawy lub oficjalnych strategii wsparcia, przestają być pasożytem. Stają się gościem lub gospodarzem samym w sobie. Od tego momentu paraSITE zostaje przejęty. Pasożytniczy (sygnifikant) aspekt projektu paraSITE opuszcza obiekt (desygnat), który mutuje do roli wartości użytkowej, służąc pewnej funkcji, ale przestaje generować irytację.
Jeśli pasożyt przestaje być traktowany jako relacja jednokierunkowa, warto zadać pytanie, co tak naprawdę go definiuje. Czy w takim przypadku pasożyt nie byłby idealnym narzędziem neoliberalnym? Ostatecznie, to właśnie przez irytację system reformuje się i może się utrzymać; dzieje się tak, gdy pasożyt generuje umiarkowane irytacje, prowadzące do adaptowalnych zmian. Musimy wówczas zadać pytanie o ideologię i o to, na ile pasożyt jest odpowiednią figurą ideologiczną. Czy pasożyt mutuje do roli pojęcia neoliberalnego, podobnie jak zarządzanie różnorodnością czy finansowanie społecznościowe? Byłby to wtedy gość subwersywny – jednocześnie mile widziany i wzbudzający odrazę.
W tym ujęciu start-up mógłby być współczesnym pasożytem. Start-upy poszukują niszy, z początku wydają się bezcelowe, ale szybko mutują i wychodzą z pozycji kontrhegemonicznych prosto do centrum. Przez pierwsze lata żyją wyłącznie z gospodarza zwanego kapitałem inwestycyjnym, oferując w zamian jedynie nadzieję na sukces. Doskonale rozumieją język systemu, działając agresywnie, by przetrwać wśród konkurentów (np. usługi dostarczania posiłków, Uber, Lime, Gorillas) – to wszystko cechy pasożyta. Tworzą zakłócenia w branży, irytują, przeżerają ustalony porządek udziałów rynkowych i jeśli nie zawiodą (jak 90% start-upów), osiedlają się na rynku, zmieniając stronę: stają się gospodarzem, dominującym graczem. Pozostałe start-upy natomiast marnują irytację i kapitał inwestycyjny, a także siebie i innych, i znikają. Operują strategią sweat equity i growth hacking – formami bazującymi na nieopłacanej pracy i publicznych platformach, eksploatując swoje zasoby, aby uzyskać przewagę na rynku. Start-up jawi się jako pasożyt, którego upadek jest przewidywany, a wręcz oczekiwany. Spekulacja na temat pasożyta jest jednak już znakiem jego appropriacji.
Spotify, na przykład, zaczęło jako start-up; było irytujące, działało w niszy i „denerwowało” takie marki jak iTunes czy duże wytwórnie, aż nagle wyszło z niszy do mainstreamu, tracąc rolę irytacji na rzecz innowacji, stając się dominującym graczem na rynku. Powracającym pytaniem jest więc: gdzie tkwi opór pasożyta?
[Zakończenie]
Starałem się pokazać, że figura pasożyta otwiera przed nami wachlarz nowych taktyk i strategii, które mogą stanowić wyzwanie nawet dla neoliberalnego systemu, który często wydaje się zbyt potężny, by mógł upaść. Z drugiej strony – jak zasugerowałem w ostatnim paragrafie – można argumentować, że startupy już realizują pasożytnicze taktyki w swoim działaniu, aby zwiększyć dochody. Różnica polega na tym, że startupy ostatecznie dążą do dominacji, podczas gdy sztuka pasożytnicza stara się niezmiennie pielęgnować swoją kontrhegemoniczną pozycję. Sztuka pasożytnicza nie dąży do przejęcia władzy, lecz do przetrwania. A poprzez samo przetrwanie generuje irytację.
Bibliografia
Arendt, Hannah. The Human Condition. 2nd ed. Chicago: University of Chicago Press, 1998.
Bax, Sander, Pascal Gielen, und Bram Ieven. Interrupting the city: artistic constitutions of the public sphere. Bd. no 20;no. 20.; Book, Whole. Amsterdam: Valiz, 2015.
Dillet, Benoît, und Tara Puri. The political space of art: the Dardenne brothers, Ai Weiwei, Burial and Arundhati Roy. Book, Whole. Lanham, Maryland: Rowman & Littlefield International, Ltd, 2016.
Fisher, Judith L. Thackeray’s Skeptical Narrative and the „Perilious [Perilous] Trade“ of Autorship / Judith L. Fisher. Nineteenth Century Series. Aldershot [u.a.], 2002.
Gage, Mark Foster. Aesthetics equals politics: new discourses across art, architecture, and philosophy. Book, Whole. Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 2019.
Gielen, Pascal, Niels Van Tomme, Zoe Beloff, und Jane Bemont. Aesthetic justice: intersecting artistic and moral perspectives. Bd. no. 14;no. 14.; Book, Whole. Amsterdam: Valiz, 2015.
Groys, Boris. Going Public. e-flux Sternberg Press, 2010.
Klanten, Robert, Matthias Hübner, Alain Bieber, Pedro Alonzo, Gregor M. Jansen, und Silke Krohn. Art & agenda: political art and activism. Book, Whole. Berlin: Gestalten, 2011.
Laclau, Ernesto, und Chantal Mouffe. Hegemony and socialist strategy. towards a radical democratic politics. London [u.a.]: Verso, 2001.
Lefebvre, Henri. The production of space. Malden, Mass.; Oxford [u.a.]: Blackwell, 2005.
———. The Urban Revolution. Minneapolis: University of Minnesota Press, 2003.
———. Writings on Cities. Cambridgbe: Oxford: Blackwell, 1996.
Marchart, Oliver. Conflictual aesthetics: artistic activism and the public sphere. Book, Whole. Berlin, Germany: Sternberg Press, 2019.
Mesch, Claudia. Art and politics: a small history of art for social change since 1945. Book, Whole. London;New York; I.B. Tauris, 2013.
Mezzadra, Sandro. Border as Method, or, the Multiplication of Labor / Sandro Mezzadra and Brett Neilson. Social Text Books. Durham [u. a.], 2013.
„Parasite : Political Concepts: Issue One“. Zugegriffen 25. Juli 2020. http://www.politicalconcepts.org/issue1/2012-parasite/.
Penthaus à la Parasit – raffinierte Reduktion mit grenzenloser Freiheit. Auf Immobilienscout 24., 2019. https://www.youtube.com/watch?v=rHd8sPvVCn8.
Rancière, Jacques. Aisthesis : Scenes from the Aesthetic Regime of Art / Jacques Rancière. 1. Engl. ed. London, 2013.
Schröder, Tim. „Gene als Schmarotzer“. Max Planck Forschung, Parasiten, 2018.
Serafini, Paula. Performance action: the politics of art activism. Book, Whole. Abingdon, Oxon;New York, New York; Routledge, 2018.
Serres, Michel. Der Parasit. Frankfurt am Main: Suhrkamp, 1981.
———. The Parasite. London: The Johns Hopkins University Press, 1982.
Virmani, Arundhati. Political aesthetics: culture, critique and the everyday. Book, Whole. Abingdon, Oxon;New York, NY; Routledge is an imprint of the Taylor & Francis Group, an Informa business, 2015.
