Ilustracja: Śniadanie wioślarzy (1881) Pierre’a-Augusta Renoir’a – ten obraz jest częścią wystawy stałej kolekcji Muzeum Phillipsa.

Dziś w Internecie fraza: „Sztuka w czasach zarazy” powtarza się w niemal każdym napotkanym artykule poświęconym sytuacji, w której znalazła się szeroko pojęta kultura1.


Tych kilka słów stało się swoistym hasłem wywoławczym. Jego nośność wynika z jego znaczeniowej pojemności. Odnosi się ono bowiem przynajmniej do kilku kontekstów, w których mówi się o sztuce w „stanie epidemii”. Zawiera ono w sobie jednocześnie troskę o kondycję kultury i sztuki w czasie globalnego kryzysu instytucjonalnego (zamknięte muzea i galerie), obietnicę informacji o tym, co ciekawego na polu artystycznym dzieje się w sieci oraz jakie darmowe oferty dla zamkniętych na kwarantannie zaproponowano, a także pytanie-oczekiwanie, że sztuka zaoferuje nam jakąś odpowiedź na wszechogarniający pesymizm; że sztuka stanowić będzie swoiste „remedium” na nasze dzisiejsze problemy i troski oraz obawy o przyszłość. Czy jednak rzeczywiście stanowi?

Próbując odpowiedzieć na to pytanie, należy zapytać o sposób rozumienia zaradczej lub leczniczej funkcji sztuki. Odpowiedź jest ściśle uwarunkowana przez oczekiwania, które względem niej formułujemy. Zależy od tego, czy chcemy, aby sztuka nas ukoiła poprzez obietnicę „piękna” pojmowanego estetycznie, jako przyjemność zmysłowa czy też chcemy „piękna” rozumianego jako „prawda” i prowadzącego do wewnętrznego oczyszczenia poprzez krytykę fikcji otaczającej nas rzeczywistości. W pierwszym przypadku sztuka odwołuje się w większym stopniu do ludzkich emocji w drugim do rozumu.

Wirus, który zmusił nas do siedzenia w domu stał się przyczyną wielu widocznych zmian w sposobie funkcjonowania poszczególnych podmiotów z szeroko pojętego sektora kultury. Wraz z postępem epidemii przez światowe media przetoczyła się fala informacji o zamknięciach wystaw, festiwali, biennale, targów i wreszcie organizujących je instytucji2. Część z wydarzeń w ogóle odwołano, a inne przesunięto na późniejszy termin. Optymiści oczekują, że świat wróci do normy już jesienią tego roku (np. Art Basel przeniosło otwarcie na wrzesień 2020 roku3), a pesymiści wieszczą długofalowy kryzys (np. Triennale w Cleveland planowane na 2021 rok przeniesiono na rok 20224). Pandemii musiało ulec nawet weneckie Biennale5. Najpóźniej zamknęły się muzea brytyjskie włącznie z Tate Modern, które – jak by się wydawało – zwlekało z podjęciem decyzji o zawieszeniu działalności do ostatniej chwili6. Czy koronawirus mieć będzie aż tak długotrwałe reperkusje, aby zasadne było przenoszenie terminów imprez o dwa lata? Z niepokojem należy stwierdzić, że jest to jeden z możliwych scenariuszy.

Po tym jak w marcu i kwietniu 2020 roku większość instytucji dedykowanych sztuce, z Luwrem włącznie7, zawiesiło swoją działalność do odwołania, posypały się zwolnienia pracowników. Wiele muzeów i galerii znacznie uszczupliło liczbę zatrudnionych. Dla przykładu, 25 marca tego roku Los Angeles Museum of Contemporary Art i Hammer Museum podziękowały za współpracę 247 osobom bez stałych umów, a 3 kwietnia nowojorskie Whitney Museum ogłosiło, że wypowiada umowy o pracę 76 muzealnikom, gdyż oczekuje 7 milionowego deficytu8. Według wyliczeń Amerykańskiego Związku Muzeów (AAM) wszystkie zrzeszone w nim instytucje tracą 33 miliony dolarów dziennie, co może w rocznej perspektywie doprowadzić do zamknięcia 30% z nich9.

W połowie marca wszystkie swoje lokalizacje zamknęły dwa największe domy aukcyjne na świecie – Chrirtie’s10 i Sotheby’s11. Wobec wcześniejszego odwołania lub przesunięcia w czasie niemal wszystkich targów sztuki12obrót dziełami sztuki zamarł, a jedynym kanałem dystrybucji stał się dla niego Internet13.

COVID-19 zebrał również śmiertelne żniwo wśród ludzi kultury. 24 marca 2020 roku odszedł Maurice Berger, 63-letni krytyk i kurator14. Na początku kwietnia zmarł Michael McKinnell, 84-letni nestor amerykańskiej architektury15. To tylko wybrane przykłady. Jest ich znacznie więcej16.

Choć epidemia w mniejszym lub większym stopniu dotknęła wszystkich ludzi kultury, to strategie działania, będące odpowiedzią na kryzys, są różne. Programy instytucji działających w czasie epidemii w dużej mierze zwracają się ku przeszłości. Przywołują starsze dzieła sztuki, wystawy, chwalebne wydarzenia z własnej historii. Z jednej strony ma to oddziaływanie terapeutyczne – pozwala przypomnieć sobie normalność sprzed kwarantanny – z drugiej strony może jednak oznaczać, że świat sztuki nie sformułował jeszcze swojej odpowiedzi na obecną sytuację. A przynajmniej nie tak zdecydowanej, jakiej można by oczekiwać.

Jedną z możliwych do zaobserwowania praktyk muzealnych stało się poszukiwanie we wcześniejszych dziełach nowych znaczeń, np. wcześniej zarejestrowane widoki pustych ulic wydają się zapowiedzią tego, co nadeszło17. Dzieła te wchodzą w pewną korespondencję z fotografią relacjonującą posępny nastrój teraźniejszości18. Ludzie kultury przypominają obecnie, że sztuka jest po to, aby łączyć w czasach braku równowagi. W medialnych przekazach podkreślali to m.in. Julian Schnabel i Laurie Anderson19, Jeff Koons20 oraz wielu innych.

Choć od twórców płynie pozytywny przekaz, to faktem jest, że branża kulturalna jest jedną z najbardziej dotkniętych przez epidemię. Z jednej strony wydaje się to zrozumiałe. Wobec niebezpieczeństwa człowiek w pierwszej kolejności stara się bowiem zabezpieczyć swoje podstawowe potrzeby zgodnie z hierarchią ważności znaną z tzw. piramidy potrzeb Maslowa. Według ujęcia modelowego realizacja potrzeb estetycznych i kulturalnych następuje dopiero po zaspokojeniu wszystkich potrzeb niższego rzędu (m.in. fizjologicznych). W perspektywie długoterminowej ten model wartościowania okazuje się jednak nie do końca trafny. Przekonują o tym zarówno starożytne malowidła naskalne, jak i tzw. sztuka obozowa. Jest tak również dziś. Kultura i sztuka w czasach kwarantanny okazuje się bowiem równie ważna dla przetrwania co zapasy żywności. W tej branży na negatywne konsekwencje epidemii w pierwszej kolejności narażeni są artyści bez afiliacji, tzw. wolni strzelcy, działający od projektu do projektu, poszukujący swoich źródeł utrzymania w zaproszeniach do udziału wystawach i innych aktywnościach ze strony muzeów, galerii i kuratorów21. W grupie tej znajdują się także tzw. artyści samozatrudnieni. O przetrwanie walczyć muszą także małe, niezależne i jedynie częściowo komercyjne galerie22. To właśnie wymienionym grupom dedykowanych zostało wiele pospiesznie podjętych inicjatyw grantowych i stypendialnych. Z największym rozmachem programy pomocowe zaplanowano w Niemczech. Kanclerz Angela Merkel w specjalnym wystąpieniu zapowiedziała przeznaczenie astronomicznej sumy 50 bilionów euro na kulturę w ciągu najbliższych kilku lat23. Będą to głównie pakiety kryzysowe dla zapewnienia ciągłości działania instytucji kultury, wsparcia małych biznesów z sektora sztuki oraz samozatrudnionych artystów24. Uzasadnieniem podjętej decyzji jest przekonanie niemieckiego rządu o tym, że działalność kulturalna i artystyczna jest witalnym elementem życia społecznego:

„Artyści są nie tylko istotni, ale także niezbędni, szczególnie teraz” – powiedziała niemiecka minister kultury Monika Grütters25. Wsparcia dla kultury wymaga sytuacja. Zgodnie z rządowymi wyliczeniami cały sektor w Niemczech na epidemii straci 28 miliardów euro26. Przeznaczanie dodatkowych środków na rozwój kultury nie jest zresztą nowe dla rządu w Berlinie. Już w listopadzie 2019 roku niemiecki rząd przeznaczył 2 dodatkowe miliardy euro na wsparcie kultury. W uzasadnieniu tej decyzji określono sztukę mianem „motoru demokracji”27.

Deklaracja pani kanclerz była równie ważna, jak przyznane fundusze. Niemcy wycenili w ten sposób swoją kulturę i sztukę, a wycenili wysoko. Nie wszystkie kraje mogą sobie jednak na to pozwolić. W Stanach Zjednoczonych, gdzie nie tylko nie ma publicznych dotacji na sztukę, ale nie działa nawet Ministerstwo Kultury, sytuacja jest nieco inna. Wymowną ilustracją tej sytuacji jest fakt, że na stronie internetowej National Endowment for the Arts (NEA), niezależnej federalnej agencji przyznającej środki na realizację wystaw po wpisaniu hasła „covid-19” i „coronavirus” nie pojawiają się żadne wyniki wyszukiwania. W USA inicjatywy mające na celu zapewnienie finansowania działalności kulturalnej są podejmowane przez prywatne fundacje i stowarzyszenia. Dla przykładu fundacja Helen Frankenhalter przeznaczy 5 milionów dolarów na stypendia pomocowe przyznawane w ciągu kolejnych 3 lat28. Fundacja Andy’ego Warhola zaoferowała 1,6 miliona dolarów na pomoc w nagłych wypadkach dla artystów dotkniętych kryzysem koronawirusowym29.

W Wielkiej Brytanii na wspomożenie kultury i sztuki w czasach kryzysu Arts Council England przeznaczył 160 milionów funtów30. Swoje pakiety przygotowuje również Francja i Hiszpania. We Włoszech sprawa dotacji nie jest jeszcze przesądzona. Wszelkie wolne środki są przeznaczone na walkę z epidemią. Również polskie Ministerstwo Kultury opracowuje pierwsze programy w tym zakresie.

Różnica w dystrybucji środków pomocowych po obu stronach Atlantyku pozwala na przypuszczenie, że na starym kontynencie sztuka ma szanse odrodzić się szybciej niż w Stanach Zjednoczonych31.

Czekanie na pieniądze nie jest jednak jedyną aktywnością pracowników sektora kultury, a inicjatywy podejmowane przez instytucje kulturalne nie ograniczają się tylko do darmowego udostępniania zbiorów. Nie bronią oni jedynie swojego status quo. Wręcz przeciwnie. Starają się aktywnie włączyć w rozwiązywanie najbardziej pilnych problemów, udowadniając, dlaczego warto ich wspierać. Edytorzy artystycznych pism tworzą listy kulturalnych zasobów dostępnych on-line, z których mogą korzystać zamknięci w domach użytkownicy sieci32. Galerie sztuki oddają swoje przestrzenie na polowe oddziały zakaźne szpitali33, a w ekstremalnych przypadkach także na kostnice34. Galeria Hauser & Wirth przeznaczyła część swoich dochodów na wsparcie publicznych organizacji medycznych walczących z koronawirusem35. Organizacje artystyczne relokują swoje zasoby, aby wspomóc produkcję masek i materiałów ochronnych dla służb medycznych36. Twórcy łączą się w grupy, aby nieść pomoc najbardziej potrzebującym ludziom zamkniętym w domach z powodu kwarantanny37. Inicjują projekty służące podniesieniu innych ludzi na duchu i udzieleniu im mentalnego wsparcia38.

Pogłębiona dyskusja na temat skutków koronawirusa dla szeroko pojętej kultury i jej produkcji jeszcze wydaje się być przed nami. Jej początki prześledzić można na łamach niektórych pism branżowych39. Dla przykładu przywołać można choćby kilka artykułów zamieszczonych w magazynie „Frieze” i na portalu „The Art Newspaper”.

W tekstach tych pytano przede wszystkim o to, czy świat sztuki, w tym rynek artystyczny, podniesie się po kryzysie. Nieśmiało słychać również głosy mówiące, że epidemia może podziałać odświeżająco na sektor kultury, w szczególności na jego komercyjny wymiar. Wielu w świecie sztuki postrzega wpływ koronawirusa jako szansę na spowolnienie szalonego tempa globalnej działalności i przemyślenie całego systemu40. Jedna z autorek piszących dla The Art Newspaper zapytała wprost:

„Czy odwołania imprez związane z koronawirusem oznaczą koniec >>fairtigue<<?”41.

Przez „fairtigue” rozumie ona przeciążenie świata sztuki liczbą komercyjnych imprez. Wtóruje jej inny autor, który stawia pytanie nie o to, czy artworld się podniesie, ale czy chcemy, aby podniósł się w tej samej formie, w której się załamał42. Na odpowiedzi przyjdzie jeszcze czas. Obecnie większym wyzwaniem wydaje się zagrożenie „wymazania” przez obecny kryzys całej generacji artystów43. Sztukę nie jest bowiem tak łatwo przenieść do sieci. Nie ze wszystkimi strategiami artystycznymi da się to zrobić. Choć więc COVID-19 zagraża fizycznemu istnieniu, to może mieć również silne oddziaływania na istnienie symboliczne. Może on wykluczyć z obiegu sztuki tych, którzy nie są biegli w nowych technologiach.

Zapytać by można również czy obecny kryzys stanowi koniec „ekonomii doświadczania bezpośredniego”, która w ciągu ostatnich 20 lat stała się jedną z podstawowych sił napędowych światowej gospodarki. Wprawdzie istnienie Internetu zapewnia łączność ze światem, ale jego oferta w wielu wypadkach stanowi jedynie  substytut prawdziwego przeżycia. Jeżeli by tak nie było, koncerty odbywałyby się już dawno tylko on-line. W szerszej perspektywie dowodem na to, że używanie sieci stanowi jedynie zamiennik, świadczy istnienie ogrodów zoologicznych. Zostałyby przecież już dawno zlikwidowana, gdyby ludziom wystarczyły filmy przyrodnicze.

Wśród wielu głosów pełnych troski o przyszły stan kultury i sztuki przebijają się nieliczne, które rozważają obecną sytuację w kategoriach politycznych. W artykule opublikowanym na łamach The Art Newspaper chiński artysta-aktywista, Ai Wei Wei, prorokuje, że prawdziwa wojna ideologiczna ma się dopiero rozpocząć44. Zauważył on, że autorytarne systemy polityczne były w stanie skuteczniej poradzić sobie z kryzysem, przez co zyskały symboliczny mandat, którego dotychczas nie posiadały.

„Epidemia przyśpieszyła myślenie o życiu i śmierci w społeczeństwie ludzkim i stanowi poważne wyzwanie dla gospodarki, kultury i moralności. […] Dziś Chiny są w radosnym nastroju po przeżyciu wielkiej katastrofy. Klasa polityczna udowadnia światu skuteczność rządów autorytarnych oraz uwidacznia wady i nadużycia wolnych i demokratycznych społeczeństw w kontrolowaniu epidemii. Oczywiście wiele krajów z wolnością prasy i środkami bezpieczeństwa społecznego zareagowało na tę epidemię bezradnie, a nawet śmiesznie”44 – napisał chiński artysta. Choć wypowiedź ta zawiera silną sugestię nieuniknionego konfliktu obu modeli ustrojowych i związanych z nimi systemów wartości, to w refleksji tej zabrakło bezpośredniego odniesienia do artystów oraz roli, którą mają oni do odegrania w przyszłym przebiegu tego sporu. Właściwym pytaniem nie jest bowiem to, czy świat zachodni jest gotowy na ograniczenie wolności, ale jakiego rodzaju będą to ograniczenia i czy przy ich wprowadzaniu dojdzie do naruszenia istoty stojącej za wolnością idei. Wprawdzie „bezpieczeństwo” i „wolność” stanowią w polityce społecznej kategorie przeciwstawne, jednakże siła ich opozycji jest ściśle uzależniona od przesłanek słusznościowych (uzasadnień) stojących za konkretnymi uregulowaniami służącymi ich ochronie. Najlepiej ilustruje tę zależność powszechna zgoda na kontrole osobiste na lotniskach, które – mimo swojej restrykcyjności – nie przyczyniają się do ograniczeń wolności przemieszczania się per se. Godzimy się na nią, bo wiemy, że zwiększa to nasze szanse szczęśliwego dotarcia do celu. Uznajemy zatem wprowadzone ograniczenia wolności osobistej jako proporcjonalne i uzasadnione. O ile zatem intencja wprowadzanych ograniczeń w sferze publicznej w związku z epidemią będzie służyła jedynie ochronie ludności przed wirusem, o tyle zachodnie ideały nie będą zagrożone. W demokratycznym państwie prawa opartym na zasadach pluralizmu, poszanowania praw człowieka, w tym wolności słowa, rolą ludzi kultury jest o tym mówić i tego bronić. W tym właśnie wyraża się funkcja sztuki jako „remedium” w ujęciu rozumowym.

Ciekawym spostrzeżeniem na łamach portalu artnews.com podzieliła się z czytelnikami Dorothy Kosinski45. Przywołała ona historię założenia w roku 1921 „The Phillips Memorial Gallery” w Waszyngtonie, prywatnego muzeum utworzonego z intencją prezentacji sztuki jako środka służącego utrwalaniu społecznego dobrobytu. Jego założyciel, Duncan Phillips dedykował je swojemu ojcu i bratu, którzy zmarli pod koniec I wojny światowej podczas epidemii grypy hiszpanki. Program kulturalny tej instytucji od samego początku zakładał ścisły związek pomiędzy twórczością artystyczną a dobrym samopoczuciem jej odbiorców. Sztuka stanowić miała zatem swoiste „remedium” na bolączki codzienności, a kontakt z nią miał pozwalać na chwilę zapomnienia. W tekście zatytułowanym A collection in the making, stanowiącym swoisty kamień węgielny upublicznienia własnej kolekcji, Phillips następująco wyjaśnił swoje motywacje:

„Nadszedł czas, gdy ogarnął mnie wielki smutek. Potem jednak zwróciłem się do umiłowanego malarstwa, by żyć… Więc w 1918 roku założyłem Phillips Memorial Gallery, najpierw zajmując się dużym, konstruktywnym celem społecznym, a następnie tworząc pomnik godny duchów moich zagubionych przewodników – mojego ojca… i mojego brata… Widziałem szansę na zainicjowanie dobroczynnej siły w społeczności, której sam jestem częścią – siły dającej radość, wpływającej na życie, pomagającej ludziom widzieć świat pięknie, jak widzą go prawdziwi artyści”46.

Autor ujął w ten sposób istotę pojmowania sztuki jako „remedium” w ujęciu estetycznym. Swoim przesłaniem dowodzi, że sztuka pomaga nam przetrwać.

Wprawdzie od czasu, gdy amerykański fundator napisał przytoczone słowa, na polu kultury i sztuki wiele się zmieniło, to wartości, do których się odwoływał, pozostały niezmiennie. Dlatego tak ważne dla ochrony naszych wartości jest utrzymanie obiegu kultury. Jakkolwiek sama infrastruktura sztuki nie jest warunkiem wystarczającym dla jej istnienia, to jest warunkiem koniecznym.

Na szczęście w dzisiejszych czasach obok materialnej rzeczywistości jest również ta wirtualna. To ona daje szanse na stosunkowo szybką reorganizację świata sztuki. Daje również nadzieję na redefinicję kultury. Choć Internet nie jest w stanie zastąpić wszystkiego, to może pozwolić przetrwać wielu inicjatywom artystycznym w czasach instytucjonalnej recesji.


Cytowany już Duncan Phillips, w roku 1926 napisał:

Sztuka oferuje dwa wielkie dary emocji – emocję uznania i emocję ucieczki. Obie emocje zabierają nas poza granice siebie…. W okresie kryzysu zostałem pobudzony do stworzenia czegoś, co wyraziłoby moją świadomość powracających radości życia i mojej potencjalnej ucieczki do krainy marzeń artystów.46

Czy można wyobrazić sobie lepszą definicję sztuki jako „remedium”?


  1. Np. Sztuka w czasach zarazy, czyli cykl koncertów on-line, https://www.legalnakultura.pl/pl/strefa-wydarzen/polecamy/news/3464,sztuka-w-czasach-zarazy-cykl-koncertow-on-line, odczyt 7.04.2020; Artyści i artystki w czasach zarazy #1, https://magazynszum.pl/artysci-i-artystki-w-czasach-zarazy/, odczyt 7.04.2020; Sztuka w czasach zarazy, czyli jak zwiedzać muzea bez wychodzenia z domu, https://viva.pl/ludzie/newsy/sztuka-w-czasach-izarazyi-124390-r1/, odczyt 7.04.2020. [↩]
  2. A. Greenberger, Layoffs, Furloughs, and Pay Cuts: A Guide to Major U.S. Art Museums’ Coronavirus Closure Plans, https://www.artnews.com/art-news/news/art-museum-closure-plans-coronavirus-layoffs-guide-1202682408/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  3. A. Greenberger, Art Basel Postpones Swiss Fair to September as Coronavirus Continues to Roil Art World’s Calendar, https://www.artnews.com/art-news/news/art-basel-delays-swiss-fair-coronavirus-1202682233/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  4. A. Greenberger, In Sign of Coronavirus’s Far-Reaching Impact, Cleveland’s Front Triennial Pushes 2021 Edition to 2022, https://www.artnews.com/art-news/news/front-international-triennial-cleveland-2021-edition-postponed-1202683167/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  5. C. Selvin, Venice Architecture Biennale Postponed as Coronavirus Fallout Continues Apace for Art Events, https://www.artnews.com/art-news/news/coronavirus-venice-architecture-biennale-postponed-1202679921/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  6. A. Greenberger, Tate Leads the Pack as British Museums Close Amid Coronavirus Outbreak, https://www.artnews.com/art-news/news/england-museum-closures-coronavirus-tate-1202681354/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  7. A. Greenberger, Louvre Closes to Public as Staff Meets to Discuss Spread of Coronavirus in France, https://www.artnews.com/art-news/news/louvre-coronavirus-meeting-closure-1202679528/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  8. Z. Small, Expecting $7 M. Shortfall, New York’s Whitney Museum Lays Off 76 Employees, https://www.artnews.com/art-news/news/whitney-museum-layoffs-coronavirus-1202683104/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  9. B. Boucher, ‘You Can’t Do This By Yourself’: Can US Museums and Artists Survive Covid-19?, https://frieze.com/article/you-cant-do-yourself-can-us-museums-and-artists-survive-covid-19, odczyt 7.04.2020. [↩]
  10. A. Greenberger, Christie’s Becomes First Major Auction House to Close Most Locations in Response to Coronavirus Pandemic, https://www.artnews.com/art-news/news/christies-closures-postponements-coronavirus-1202681174/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  11. A. Greenberger, Sotheby’s Shuffles Auction Schedule, Closes Most Locations to Help Combat Coronavirus, https://www.artnews.com/art-news/news/sothebys-closures-postponements-coronavirus-1202681344/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  12. M. Duron, Amid Rising Global Concerns Around Coronavirus, Art Dubai Postpones 2020 Fair, https://www.artnews.com/art-news/news/art-dubai-postponed-coronavirus-1202679810/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  13. Z. Small, Adapting to Coronavirus Quarantine, Arts Workers Brace for New Economic Reality, https://www.artnews.com/art-news/news/coronavirus-art-handlers-finances-1202681400/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  14. W. Ludel, Maurice Berger, critic and curator, has died of complications from Covid-19, aged 63, https://www.theartnewspaper.com/news/maurice-berger-critic-and-curator-has-died-of-covid-19-aged-63, odczyt 7.04.2020. [↩]
  15. J. Giovannini, Michael McKinnell, 84, Dies; Architect of a Monumental City Hall, https://www.nytimes.com/2020/04/04/arts/design/michael-mckinnell-dead-coronavirus.html, odczyt 6.04.2020. [↩]
  16. C. Rosen, The Human Toll: The Artists Who Have Died From Coronavirus, https://www.vanityfair.com/hollywood/2020/04/stars-we-lost-coronavirus, odczyt 7.04.2020. [↩]
  17. M. Duron, Duane Michals’s 1960s ‘Empty New York’ Series Is More Relevant Than Ever, https://www.artnews.com/art-news/artists/duane-michals-empty-new-york-photo-series-1202683013/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  18. G. Angeleti, Photographers are capturing the stark mood of major cities amid the coronavirus pandemic, https://www.theartnewspaper.com/news/photographers-coronavirus-newyork-losangeles-washingtondc-rotterdam, odczyt 7.04.2020. [↩]
  19. A. Battaglia, The ARTnews Accord: Laurie Anderson and Julian Schnabel Talk 1970s New York, How Art Connects People, https://www.artnews.com/art-news/artists/laurie-anderson-julian-schnabel-conversation-1202679497/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  20. A. Dawson, ‚You will defeat the virus!’: Jeff Koons sends video message to Italy, https://www.theartnewspaper.com/video/koons-video-message, odczyt 7.04.2020. [↩]
  21. C. Sharratt, A Desperate Time: How the UK Art World is Responding to the Coronavirus Lockdown, https://frieze.com/article/desperate-time-how-uk-art-world-responding-coronavirus-lockdown, odczyt 7.04.2020. [↩]
  22. A. Shaw, London’s young galleries fight for survival during lockdown, https://www.theartnewspaper.com/news/london-s-young-galleries-we-are-all-in-crisis-mode, odczyt 7.04.2020. [↩]
  23. Grütters will krisengebeutelte Künstler retten, https://news.artnet.com/art-world/germanys-culture-minister-coronavirus-1801332, odczyt 7.04.2020. [↩]
  24. K. Brown, Germany Has Rolled Out a Staggering €50 Billion Aid Package For Small Businesses That Boosts Artists and Galleries—and Puts Other Countries to Shame, https://news.artnet.com/art-world/german-bailout-50-billion-1815396, odczyt 7.04.2020. [↩]
  25. K. Brown, ‘I Will Not Let Them Down’: Germany’s Culture Minister Pledges Financial Support to Cultural Institutions and Artists Amid the Outbreak as Berlin Shutters its Museums, https://news.artnet.com/art-world/germanys-culture-minister-coronavirus-1801332, odczyt 7.04.2020. [↩]
  26. Bund rechnet mit bis zu 28 Milliarden Euro Ausfall im Kulturbereich durch Coronavirus, https://www.deutschlandfunk.de/covid-19-bund-rechnet-mit-bis-zu-28-milliarden-euro-ausfall.2849.de.html?drn:news_id=1116337, odczyt 7.04.2020. [↩]
  27. Bundeskulturhaushalt steigt auf knapp zwei Milliarden Euro – Grütters: „Kultur als Motor der Demokratie stärken“, https://www.bundesregierung.de/breg-de/bundesregierung/staatsministerin-fuer-kultur-und-medien/aktuelles/bundeskulturhaushalt-steigt-auf-knapp-zwei-milliarden-euro-gruetters-kultur-als-motor-der-demokratie-staerken—1692114, odczyt 7.04.2020. [↩]
  28. N. Kenny, Helen Frankenthaler Foundation plans $5m coronavirus relief effort, https://www.theartnewspaper.com/news/helen-frankenthaler-foundation-plans-usd5m-coronavirus-relief-effort, odczyt 7.04.2020. [↩]
  29. M. Carrigan, Warhol Foundation offers $1.6m in emergency relief grants to artists affected by the coronavirus crisis, https://www.theartnewspaper.com/news/warhol-foundation-offers-usd1-6m-in-emergency-relief-grants-to-artists, odczyt 7.04.2020. [↩]
  30. Covid-19 support, https://www.artscouncil.org.uk/covid19, odczyt 7.04.2020. [↩]
  31. T. Schneider, The Gray Market: Why the European Art World Will Recover Faster Than the American One (and Other Insights), https://news.artnet.com/opinion/gray-market-european-american-rescue-measures-1825509, odczyt 7.04.2020. [↩]
  32. What To Do When You’re Stuck at Home, https://frieze.com/article/what-do-when-youre-stuck-home, odczyt 6.04.2020. [↩]
  33. M. Fernandez-Braso, Letter from Spain: Arco exhibition centre is now a coronavirus hospital, https://www.theartnewspaper.com/comment/letter-from-spain, odczyt 7.04.2020 [↩]
  34. J. da Silva, Irish Museum of Modern Art to be used as mortuary to cope with coronavirus pandemic, https://www.theartnewspaper.com/news/museum-to-be-used-as-mortuary-to-cope-with-coronavirus-pandemic-in-ireland, odczyt 7.04.2020. [↩]
  35. G. Harris, Private galleries give some profits to public health organisations battling coronavirus, https://www.theartnewspaper.com/news/private-galleries-give-profits-to-public-health-organisations, odczyt 7.04.2020. [↩]
  36. G. Angeleti, Arts organisations produce face masks and other medical equipment to help slow the spread of coronavirus, https://www.theartnewspaper.com/news/museums-donate-face-masks-and-supplies-during-coronavirus-crisis, odczyt 7.04.2020. [↩]
  37. G. Angeleti, New York artist launches platform to link people in need of help with others amid coronavirus lockdown, https://www.theartnewspaper.com/feature/jody-wood-platform-sos, odczyt 7.04.2020. [↩]
  38. G. Angeleti, Annabel Daou will take on your worries in a 12-hour durational performance, https://www.theartnewspaper.com/feature/annabel-daou-will-take-on-your-worries-in-a-12-hour-durational-performance, odczyt 7.04.2020. [↩]
  39. P. Larios, What Toll Will COVID-19 Take On Europe’s Arts? A Letter from Italy, https://frieze.com/article/what-toll-will-covid-19-take-europes-arts-letter-italy, odczyt 7.04.2020. [↩]
  40. A. Brady, Post-pandemic, the art market might return to ‚normal’—but do we want it to?, https://www.theartnewspaper.com/analysis/art-market-coronavirus-system-change, odczyt 7.04.2020. [↩]
  41. G. Adam, Will coronavirus-related cancellations spell the end of ‘fairtigue’?, https://www.theartnewspaper.com/comment/socially-distant-the-end-of-fairtigue, odczyt 7.04.2020. [↩]
  42. Z. Small, Art World’s Labor Force Faces Serious Coronavirus Threat, Survey Finds, https://www.artnews.com/art-news/news/art-handler-survey-workers-coronavirus-1202682414/, odczyt 7.04.2020. [↩]
  43. P. Larios, ‘A Whole Generation of Artists Might Be Wiped Out’: Carolyn Christov-Bakargiev on Museums, Care and the Covid-19 Crisis, https://frieze.com/article/whole-generation-artists-might-be-wiped-out-carolyn-christov-bakargiev-museums-care-and, odczyt 7.04.2020. [↩]
  44. A. Wei Wei, ‚The real ideological war has just begun and Covid-19 is only the starting point’: Ai Weiwei on China’s response to the outbreak, https://www.theartnewspaper.com/comment/ai-weiwei-expanding-on-covid-19-18-march-2020, odczyt 7.04.2020. [↩] [↩]
  45. D. Kokosinski, Op-Ed: This Art Museum Was Founded in Response to a Pandemic Death. It Has Much to Teach Us Now, https://www.artnews.com/art-news/news/phillips-collection-pandemic-art-wellness-1202683082/, odczyt 6.04.2020. [↩]
  46. D. Phillips, A collection in the making; a survey of the problems involved in collecting pictures, together with brief estimates of the painters in the Phillips Memorial Gallery, New York 1926, s. 18; tekst dostępny online: https://archive.org/details/collmaki00phil/mode/2up, odczyt 6.04.2020. [↩] [↩]

Avatar photo
Mateusz M. Bieczyński

Prawnik, historyk sztuki, kurator wystaw, krytyk artystyczny, autor publikacji, biegły sądowy z zakresu prawa autorskiego i sztuk wizualnych. Autor opracowań monograficznych na temat prawnych uwarunkowań życia artystycznego. Kurator wystaw oraz redaktor katalogów artystycznych w Polsce i za granicą. Publikował na łamach wielu czasopism artystycznych, m.in. Arteon, Art & Business, Format, Kwartalnik Fotografia, Obieg.pl. Łącznie opublikował ponad 100 artykułów i wywiadów.